Άλωση της Πόλης. Προδότες θρησκόληπτοι ανθενωτικοί, Κερκόπορτα, απεγνωσμένες προσπάθειες των ενωτικών και παράδοση με συμφωνία. Σκληρές
μάχες; Στα παραμύθια!
Αποφράδα ημέρα
- δηλαδή ακατανόμαστη - η σημερινή! Γιατί; «Εάλω η Πόλις»: Η κραυγή αυτή δονούσε την ατμόσφαιρα όταν αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Παλαιολόγος αγωνιζόμενος ηρωικά έπεφτε πλάι στους στρατιώτες του.
Το 1453 η Κωνσταντινούπολη ήταν ο μεγάλος πειρασμός για τους Τούρκους οι οποίοι έβλεπαν την κατάκτησή της ως την ολοκλήρωση του αιώνιου ονείρου των Ισλαμικών στρατών.
> Ο Μωάμεθ Β' ο Πορθητής, επικεφαλής 80.000 ανδρών, πολιόρκησε με μνημειώδη τρόπο την πόλη που προστατευόταν μονάχα από 10.000 άνδρες. Παρά την ασύγκριτη διαφορά δυνάμεων, η πόλη άντεξε για τέσσερις μήνες και έπεσε μόνο μετά την ισοπέδωση των τειχών της από τους τουρκικούς κανονιοβολισμούς.
Κι έτσι με παραμύθια ανακατεμένα με την Ιστορία μεγάλωσαν γενιές και γενιές κι ακόμα δεν μπορούν να ξεδιαλύνουν την ομίχλη του θρύλου και να βγουν στον καθαρό ουρανό της πραγματικότητας.
Όμως, σχεδόν 570 χρόνια μετά την άλωση της Πόλης, κι όταν οι θρύλοί και οι μύθοι έχουν χτίσει την Ιστορία και δεν γκρεμίζονται, άντε να βρεις άκρη με την αλήθεια.
Ο ιστορικός (κοινωνιολόγος, ιστορικός, πολιτικός και νομικός - μαρξιστής) Γιάνης Κορδάτος στο βιβλίο του «Ακμή και Παρακμή του Βυζαντίου» τα γράφει κάπως πιο κυνικά, λιγότερο συγκεκαλυμμένα – παραθέτοντας τις πηγές του – και κυρίως κατακρημνίζοντας θρύλους και δοξασίες που θέριεψαν κοντά 600 χρόνια τώρα. Γράφει λοιπόν ο Κορδάτος για το κλίμα που επικρατούσε τις παραμονές της πολιορκίας των Τούρκων στη Βασιλέυουσα:
«Μέσα στην Πόλη δεν υπήρχε στρατός οργανωμένος. Αν και μπορούσε να οργανωθεί υπολογίσιμος στρατός, δεν υπήρχε
καλλιεργημένο το πνεύμα της αντίστασης. Εξάλλου η κόντρα ενωτικών και
ανθενωτικών είχε φτάσει σε τέτοιο σημείο που η Πόλη βρισκόταν στις
παραμονές εμφυλίου σπαραγμού, που θα ξεσπούσε αν οι Τούρκοι δεν ήταν απέξω
από το κάστρο».
Κι αυτή η κατάσταση
βαστούσε εδώ και καιρό. Κι όπως γράφει ο Κορδάτος:
«Στο έβγα του 1452, ο Παλαιολόγος κήρυξε την πρωτεύουσα σε κατάσταση
κινδύνου και έκλεισε τις πόρτες του κάστρου. Στράτο όμως δεν είχε και η
μεγάλη βοήθεια που περίμενε δεν ήρθε, μα κι αν ήθελαν οι Δυτικοί να του
στείλουν επικουρίες δεν μπορούσαν γιατί είχαν μεγάλα χάλια». Το μίσος των
φανατικών ανθενωτικών για τη Δυτική Εκκλησία ήταν απύθμενο. Πολλοί
θεωρούσαν ότι ήταν καλύτερα να πέσει η Πόλη στα χέρια των Οθωμανών παρά
στους Δυτικούς. Οι εμπειρία της άλωσης από τους Φράγκους το 1204 είχε
μεταφερθεί από στόμα σε στόμα και ο λαός ακόμα - 250 χρόνια μετά - τους
μισούσε. Ήταν και ο φονταμενταλισμός, που θα λέγαμε σήμερα, και η
κατάσταση ήταν μη διαχειρίσιμη. Ο Παλαιολόγος όμως έκανε ό,τι μπορούσε για
να πάρει τους Δυτικούς με το μέρος του:
Καταφύγιο δαιμόνων και βωμός ελληνικός...
«Ο Παλαιολόγος, για να κολακεύσει τον Παππά, πιστεύοντας ακόμα τις υποσχέσεις του, διέταξε να γίνει στην Αγιά Σοφιά στις 12 του Δεκέμβρη του 1452 ενωτική λειτουργία στην οποία μνημονεύτηκε και ο Παπάς. Έτσι επισημοποιήθηκε από μέρους της πολιτείας και της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας η ένωση των εκκλησιών. Ο καρδινάλιος Ισίδωρος, όχι μόνο χοροστάτησε αλλά και ως αντιπρόσωπος του Παπά κάθισε στον πατριαρχικό θρόνο. Η ενωτική αυτή ιεροτελεστία έριξε λάδι στη φωτιά. Οι ενωτικοί θριάμβευσαν, αλλά οι ανθενωτικοί άρχισαν να βρίζουν και να λένε πως ο μεγάλος και ιστορικός ναός ήταν μιασμένος και «καταφύγιον δαιμόνων και βωμός ελληνικός»! Μάλιστα εκείνη την ημέρα, οι περισσότεροι λαϊκοί και παπάδες δεν πήραν ούτε αντίδωρο γιατί η λειτουργία θεωρήθηκε ως «βδελυκτή θυσία» και από τότε η Αγία Σοφία θεωρείτο «Ιουδαίων Συναγωγή» και δεν πήγαιναν να λειτουργήσουν οι ανθενωτικοί γιατί ήταν «σπήλαιον και βωμός αιρετικών». Και ενώ αυτά γίνονταν μέσα στην πρωτεύουσα και οι πολίτες είχαν χωριστεί σε δύο φατρίες, που ήταν έτοιμες να αλληλοσπαραχτούνε, στις 6 του Απρίλη του 1453 ο Μωάμεθ πολιόρκησε την Πόλη».
Καλύτερα σαρίκι Τούρκων
Και ο χρόνος κυλάει υπέρ των πολιορκητών. Γράφει ο Κορδάτος: «Άμα πέρασαν τρεις-τέσσερις εβδομάδες άρχισε να σπάζει το ηθικό των βυζαντινών ή πιο σωστά των ενωτικών, γιατί από τη μία μεριά οι ανθενωτικοί συνωμοτούσαν και από την άλλη τα τρόφιμα λιγόστευαν, ενώ από τη Δύση δεν έφτανε βοήθεια. Έτσι ο διχασμός - παρ’ όλη την κρίσιμη κατάσταση - εξακολουθούσε μέσα στην πολιορκημένη πρωτεύουσα. Οι ενωτικοί έλεγαν και φώναζαν: Μακάρι να πέσει η Πόλη στα χέρια των Λατίνων που πιστεύουν στο Χριστό και στη Θεοτόκο και να μην κατακτήθουμε από χέρια ασεβών»… Σε αυτούς όμως, απαντούσαν με πείσμα οι ανθενωτικοί επαναλαμβάνοντας τα λόγια του Νοταρά: Καλύτερα είναι να δούμε καταμεσής της Πόλης σαρίκι Τούρκων παρά λατινική καλύπτρα…
Οι καλόγεροι δε που κυκλοφορούσαν κατά εκατοντάδες μέσα στην Πόλη, ήθελαν να ανοίξουν οι πόρτες του κάστρου για να επαληθευτούν μία ώρα αρχύτερα οι προφητείες. Ανοίξτε τις πόρτες του κάστρου, φώναζαν, αντί να περιμένετε να τους καταστρέψει ο άπιστος, αφήστε τον Μωάμεθ να μπει μέσα και να περάσει στη μέση της πολιτείας, τότε άγγελος εξολοθρευτής θα σας σώσει. Πιστέψατε και θα σωθείτε. Μα αν είστε τόσο άπιστοι ώστε να κρέμεστε από την ανδρεία των ανθρώπων (στρατιωτών), ενώ η Άνωθεν απόφασή, σας υπόσχεται τη βοήθεια της, τότε, μάθετε το πως είναι χαμένη η πατρίδα σας και μαζί της και εσείς».
Ο σκοτεινός ρόλος του Γεννάδιου
Ο φιλότουρκος και αντιδραστικός Γεννάδιος Σχολάριος από το κελί του ή πιο σωστά από τη μονή Παντοκράτορα, που ήταν το αρχηγείο και το θρησκευτικό κέντρο των ανθενωτικών, έβγαλε προκήρυξη που έλεγε ως η Πόλη θα πέσει στα χέρια των Τούρκων και εξαιτίας των ενωτικών θα καταστραφεί και θα πάθουν πολλά οι βυζαντινοί. Ο Γεννάδιος, μέχρι τη μέρα που πάρθηκε η Πόλη, δεν έπαψε να καλλιεργεί την ηττοπάθεια. Μπορεί ακόμα να συνεννοούνταν με τους Τούρκους και να τους έδινε και πληροφορίες. Πολλοί μάλιστα καλόγεροι, μαζί με άλλους πολίτες, το σκάζανε και πηγαίνανε στο σουλτάνο».
Δεν έλειψαν και οι δολιοφθορές από «μέσα»: «Οι ανθενωτικοί έφτασαν σε σημείο να βάλουν φωτιά σε αποθήκη πυρομαχικών στον Ιππόδρομο και το έκαναν αυτό για να φέρουν μία ώρα αρχύτερα τους Τούρκους μέσα στην πόλη. Το αλληλοφάγωμα αυτό παρέλυσε την άμυνα. Αν δεν ήταν γερό το κάστρο και αν η ενωτικοί δεν ήταν οπλισμένοι, ούτε μία μέρα δεν θα βαστούσε η αντίσταση. Τη νύχτα πολλοί λιποταχτούσαν. Κάποιοι κοιτάζανε να φύγουν, να πάνε έξω από στα χωριά ή να κρυφτούν αλλού, να γλιτώσουν. Και έβρισκαν αφορμή και λέγανε ότι εμείς είμαστε φτωχοί άνθρωποι και πάμε να δουλέψουμε να ζήσουμε. Και σαν να μην έφταναν οι λιποταξίες και η απειθαρχία των στρατιωτών, τα τρόφιμα εξαφανίστηκαν και το Δημόσιο Ταμείο άδειασε. Η αισχροκέρδεια οργίαζε και οι μαυραγορίτες της θησαύριζαν. Ο Παλαιολόγος παρακαλούσε τους πλούσιους να δώσουν εισφορές μα αυτοί κώφευαν. Ούτε τα παρακάλια, ούτε τις διαταγές του ακούγανε και στις φοβερές του δεν έδιναν σημασία».
Δεισιδαιμονίες και φυσικά φαινόμενα
Η Πόλη κατέρρεε και οι δεισιδαιμονίες βασίλευαν. Εκτός από τους Τούρκους,
τον εμφύλιο, τους τρομαγμένους πολίτες και τους φανατικούς θρησκόληπτους ο
Παλαιολόγος είχε κι άλλον αντίπαλο: τα φυσικά φαινόμενα!
«Συνέβησαν τότε και μερικά φυσικά φαινόμενα, που έκαναν τον κοσμάκη και
τους επίσημους ν’ απελπιστούν. Έγιναν, λένε οι χρονογράφοι, «σημεία και
τέρατα». Έβρεχε με το τσουβάλι, άστραφτε, σκοτείνιαζε, κεραυνοί έπεφταν
και τα μπουμπουνητά αχολογούσαν τρομακτικά. Κάποια μέρα πάλι από αυτές που
γίνονταν οι λιτανείες και οι παπάδες και τα γυναικόπαιδα γύριζαν με τις
εικόνες και τα εκκλησιαστικά σύμβολα στους δρόμους ψέλνοντας «Κύριε ελέησον», έπεσε η εικόνα της Παναγίας, που την κρατούσαν οι παπάδες και κόλλησε
στη λάσπη. Το τυχαίο αυτό επεισόδιο από στόμα σε στόμα διαδόθηκε μονομιάς
και θεωρήθηκε κακός οιωνός. Κάποια άλλη βραδιά στις 23 του Μάη – γράφει ο
Μπάρμπαρο - σκοτείνιασε ο ουρανός. Οι βυζαντινοί θάρρεψαν πώς έγινε
έκλειψη σελήνης και πίστεψαν πως ήρθε το τέλος τους. Όχι μόνο οι
στρατιώτες και οι απλοί άνθρωποι, αλλά και οι επίσημοι μαζί με τον
Παλαιολόγο πήγαν να χάσουν το μυαλό τους, ενώ οι Τούρκοι πανηγύριζαν γιατί
πίστευαν πως ήταν θεϊκό σημάδι της νίκης τους».
Η ώρα της άλωσης – Μάχη ή παράδοση;
Οι Τούρκοι κάποτε πάτησαν την Πόλη. Όχι «γιατί ήταν θέλημα Θεού η Πόλη να
τουρκέψει», αλλά γιατί όλα οδηγούσαν στην πτώση. Ο Γιάνης Κορδάτος
εξετάζει μιαν άλλη πτυχή της Ιστορίας. Γράφει (και) για παράδοση από τον
Παλαιολόγο…
«Ιστορικοί και οι Λατίνοι
χρονογράφοι, αν και δεν συμφωνούν μεταξύ τους στην αφήγηση των τραγικών
γεγονότων της άλωσης της πρωτεύουσας του Βυζαντίου, ωστόσο όλοι τους
σχεδόν γράφουν ότι οι Τούρκοι μπήκαν μέσα στην Πόλη στις 29 Μαΐου ύστερα
από μεγάλη επίθεση και μάχη και πως έγιναν σφαγές. Όμως - σύμφωνα με τις
τουρκικές και πατριαρχικές πηγές - η Πόλη παραδόθηκε ύστερα από συμφωνία. Υποθέτουμε λοιπόν πως έγιναν διαπραγματεύσεις για συνθηκολόγηση και πως
πάρθηκε η σχετική απόφαση από το υπουργικό συμβούλιο, όταν πια είχε φύγει
ο Ιουστινιάνης και οι Γενοβέζοι είχαν παρατήσει την άμυνα. Είχε
δημιουργηθεί τότε τέτοια κατάσταση μέσα στην Πόλη που ήταν αδύνατο πια να
βαστάξει το κάστρο της, μία που οι ενωτικοί στασίαζαν και οι πολεμιστές
έχασαν το ηθικό τους.
Ο Δούκας μας πληροφορεί πώς ακριβώς, γιατί η κατάσταση χειροτέρεψε πολύ και δεν υπήρχε
σωτηρία, ο Παλαιολόγος έστειλε πρέσβεις στο σουλτάνο και ζήτησε να μάθει
τους όρους για την παράδοση της Πόλης. Ότι έγιναν διαπραγματεύσεις, έπειτα
από την απόφαση που πάρθηκε για την παράδοση, εξάγεται και από όσα γράφει
Ο Κριτόβουλος, ότι δηλαδή στις 28 του Μάη επικράτησε στο τουρκικό
στρατόπεδο απόλυτη ησυχία. Οι Τούρκοι νήστεψαν και το βράδυ κοιμήθηκαν. Αν
ήταν παραμονή μεγάλης επίθεσης, στο τουρκικό στρατόπεδο θα γίνονταν
μεγάλες προετοιμασίες και θα ήταν όλοι στο πόδι».
Και επανέρχεται στο θέμα ο Κορδάτος παραθέτοντας της πηγές του:
«Υπάρχουν όμως και οι τουρκικές πηγές καθώς και οι πατριαρχικές που
ιστορούν διαφορετικά την άλωση της Πόλης, αλλά ας αρχίσουμε από τους
Βυζαντινούς:
Ο Δούκας γράφει πώς το πρωί στις 29 του Μάη, άμα άρχισε η μάχη και σάλευε ο τόπος από το κανονίδι και κρύβονταν ο ήλιος από τα βέλη, μια πόρτα που την έλεγαν Κέρκόπορτα βρέθηκε ανοιχτή. Από την πόρτα αυτή μπήκαν στην αρχή καμιά πενηνταριά Τούρκοι κι ύστερα και άλλοι και άρχισαν να χτυπούν από μέσα από το κάστρο τους βυζαντινούς.
Ο Φραντζής, που ήταν μέσα στην Πόλη και από τους επίσημους μάλιστα, τα λέει κάπως
διαφορετικά: Οι Ρωμαίοι – γράφει - πολεμούσαν με λύσσα στον κάμπο που τον
περνάει ο ξεροπόταμος Λύκος, όταν ξαφνικά, είδαν στο κάστρο να κυματίζουν
τουρκικές σημαίες και ώσπου να συνέρθουνε ακούστηκε μυριόστομη φωνή «η
Πόλη πάρθηκε» και κόπηκαν τότες ολονόνε τα ύπατα».
Και πάμε στους «άλλους» που καταπιάστηκαν με τις τελευταίες στιγμές της Βυζαντινής
Αυτοκρατορίας
«Και οι λατίνοι
χρονογράφοι δεν προσθέτουν νέα και άγνωστα στοιχεία με τη διαφορά πως στις
λεπτομέρειες δεν συμφωνούν απόλυτα αναμεταξύ τους. Για το άνοιγμα της
Κερκόπορτας ουδείς άλλος εκτός από τον Δούκα δεν γράφει σχετικά και
μάλιστα ούτε καν την ονοματίζουν. Αντίθετα ο Φραντζής τονίζει πως «όλες οι
πύλες ήταν κλεισμένες ασφαλέστατα που δεν μπορούσε κάποιος να βγει ή να
μπει». Άρα δεν ήταν δυνατόν να ξεχάσουν να κλείσουν την «Κερκόπορτα».
Ο Ρώσος ιστορικός Ντμίτρι Καντεμίρ (1673 – 1723), που έζησε για πολλά χρόνια στην Τουρκία και μελέτησε τα αυτοκρατορικά αρχεία, έγραψε την Ιστορία της ακμής και της παρακμής της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Γράφει ότι στις 27 Μαΐου ο Παλαιολόγος βλέποντας ότι παρέλυσε η άμυνα σε πολλά σημεία μετά την αναχώρηση του Ιουστινιανού και των συμπολεμιστών του, αναγκάστηκε να στείλει πρέσβεις στο σουλτάνο για να παραδώσει την Πόλη με όρους και αυτό επιβεβαιώνεται έμμεσα και από όσα γράφει ο Δούκας.
Άγγελος από τον ουρανό θα έσφαζε τους Τούρκους...
Ο Δούκας γράφει, ότι ο Παλαιολόγος πολλές μέρες πριν πέσει η Πόλη έστειλε τους πρέσβεις του στον σουλτάνο, όμως δεν είναι πιστευτός γιατί όσο η άμυνα βαστούσε, οι ενωτικοί επικρατούσαν και δεν δέχονταν συζήτηση για συνθηκολόγηση. Άρα οι πρέσβεις στάλθηκαν τις τελευταίες κρίσιμες ημέρες. Όταν μαθεύτηκε η συνθηκολόγηση, ήταν φυσικό να δημιουργηθεί μεγάλη σύγχυση. Οι ενωτικοί μαζεύτηκαν προς το μέρος της Αγίας Σοφίας και της Πύλης του Ρωμανού για να φύγουν, όπως είχε οριστεί στη συμφωνία από ποιο μέρος θα έφευγαν. Οι ανθενωτικοί, όμως, έμειναν στα σπίτια τους και έβαλαν τα συμφωνημένα σημάδια στις πόρτες τους και έπεσαν να κοιμηθούν ήσυχοι, όπως μας πληροφορεί ο Δούκας. Όταν όμως το πρωί στις 29 του Μάη διαδόθηκε πως ο Παλαιολόγος αρνήθηκε να δεχτεί νέους όρους του Μωάμεθ, αυτοί πήγαν και άνοιξαν την Κερκόπορτα ή κατά τον Κριτόβουλο την πυλίδα Ιουστίνου, για να μπουν οι Τούρκοι μέσα. Η κυβερνητική εξουσία ήταν ανύπαρκτη. Ο καθένας από τους ενωτικούς κοίταζε πώς να γλιτώσει. Άλλοι έτρεχαν προς την παραλία της Προποντίδας και άλλοι κλείστηκαν στην Αγιά Σοφιά, πιστεύοντας τους χρησμούς και τις προφητείες, πώς θα κατέβαινε άγγελος από τον ουρανό για να σφάξει τους Τούρκους.
Μόνος κατάμονος ο Αυτοκράτορας!
Το χειρότερο όμως ήταν πως πολλοί από τους υπουργούς του Παλαιολόγου και
πρώτος και καλύτερος ο Φραντζής το σκάσαν και άφησαν ολομόναχο τον
αυτοκράτορα. Όλοι τον εγκατέλειψαν! Είχε βάλει τη βασιλική στολή του και
κοίταζε και αυτός πως θα γλιτώσει. Το τι απόγινε δεν ξέρουμε. Σκοτώθηκε
βέβαια, αλλά από ποιους, πώς και πού δεν το μαθαμε πότε. Οι πηγές που
έφτασαν ως εμάς τα λένε πολύ μπερδεμένα. Μερικές λένε πως σκοτώθηκε
πολεμώντας και πως όταν μπήκε ο σουλτάνος μέσα στην Πόλη και ρώτησε τον
Νοταρά τι απόγινε ο βασιλιάς, πληροφορήθηκε πως σκοτώθηκε. Τότε πρόσταξε
να βρεθεί το σώμα του. Κι άμα, καθώς λένε, βρέθηκε ακέφαλο διέταξε και το
θάψανε. Άλλοι λένε πως ο Παλαιολόγος πνίγηκε κι άλλοι πως ήταν κρυμμένος
και άλλοι πως δραπέτευσε. Όλα αυτά είναι θρύλοι που πέρασαν στη λαϊκή
ποίηση εκείνου του καιρού. Ότι όμως η Πόλη παραδόθηκε από ένα μεγάλο μέρος
του πληθυσμού και ο Παλαιολόγος υπέγραψε τη συμφωνία, βεβαιώνεται και από
πατριαρχικές πήγες. Ο εκκλησιαστικός χρονογράφος Μαλαξός στην «Πατριαρχική
Ιστορία» του μας δείχνει σχετικές διαφωτιστικές πληροφορίες.
Αλλά και ο ιστορικός της πατριαρχικής ιστορίας Αθανάσιος Υψηλάντης διηγείται σχεδόν τα ίδια και γράφει πως οι Τούρκοι στα χρόνια του
σουλτάνου Σελίμ (1519) πήραν απόφαση να γκρεμιστούν οι εκκλησίες και να
αναγκάσουν τους Χριστιανούς να αλλαξοπιστήσουν. Τότε ο Πατριάρχης πήγε στο
σουλτάνο και του είπε πως αυτά που θέλει να κάνει είναι αντίθετα προς το
Κοράνι και τη συμφωνία που υπογράφτηκε όταν πάρθηκε η Πόλη.
Τα τραγούδια και η αλήθεια τους
Εκτός όμως από τις πήγες υπάρχουν και οι θρύλοι και οι παραδόσεις που
συμφωνούν με όσα γράφουν αυτοί που υποστηρίζουν ότι η Πόλη έπεσε με
συμφωνία. Το παλιό λαϊκό τραγούδι του Πόντου είναι χαρακτηριστικό και
απηχεί την κατακραυγή των Ρωμιών της Τραπεζούντας για την προδοσία των
ανθενωτικών:
«Την Πόλιν όντες όριζεν
ο ΄Ελλεν Κωνσταντίνον, είχεν πορτάρους δίκλωπους κ αφέντες φοβετζάρους.
Είχεν αφέντην σερασκέρ, τομ μέγαν Ιωάννην. Εκείνος είχε σύνοδον Ρωμαίους
δωδεκάραν. Εκείνος είχε μεκχεμέν Ρωμαίους αφεντάδες. Εκείν’ κ’ εκρίναν
δίκαια εδώκαν τα κλειδιά.
Ν. Πολίτου Τραγούδια του Ελληνικού Λαού.
Η ουσία είναι ότι η Κωνσταντινούπολη πάρθηκε από τους Τούρκους και η
οπισθοδρόμηση στις περιοχές της Ανατολής παγιώθηκε. Οπισθοδρόμηση
οικονομική, κοινωνική, πνευματική. Χρειάστηκε να περάσουν 400 χρόνια όπως γράφει ο Κορδάτος, «για να αναπτυχθούν νέες παραγωγικές
δυνάμεις και να αλλάξουν οι παραγωγικές σχέσεις μέσα στην οθωμανική
αυτοκρατορία. Και μόνο τότε βλάστησε και αντρώθηκε ο νεοελληνικός εθνισμός
που με τα ανδραγαθήματα του στα 1821 ξάφνιασε και έδωσε δυνατά χτυπήματα στη φεουδαρχική και
απολυταρχική Τουρκία».
Και η Ιστορία
συνεχίζεται…
