Περισσότερα τραγούδια, περισσότερες σειρές, περισσότερες τάσεις—και όμως λιγότερη ουσιαστική δημιουργία. Η κουλτούρα των αλγορίθμων και της αγοράς ευνοεί τον όγκο, την προβολή και τον θόρυβο, ενώ η πραγματική πρωτοτυπία χάνεται
Η συζήτηση για την παρακμή της πρωτοτυπίας στη σύγχρονη κουλτούρα δεν είναι καινούρια· στην πραγματικότητα, επαναφέρει μια διάκριση που διατυπώθηκε ήδη στη γερμανική σκέψη ανάμεσα σε Kultur και Zivilisation – δύο όρους που μεταφράζονται ως «πολιτισμός», αλλά με διαφορετική έμφαση.
Ο πρώτος νοούνταν ως εσωτερική, πνευματική δημιουργία – τέχνη, αξίες, ηθικό βάθος, συλλογική συνείδηση. Ο δεύτερος αφορούσε την εξωτερική, τεχνική και θεσμική πρόοδο: οργάνωση, τεχνολογία, εκσυγχρονισμό.
...Σήμερα, η κριτική ότι ο αλγόριθμος, η παραγωγή περιεχομένου και η αγορά έχουν υποκαταστήσει τη δημιουργική τόλμη μοιάζει να επαναφέρει αυτό το δίπολο: παράγουμε περισσότερη Zivilisation (σειρές, τραγούδια, δεδομένα), αλλά ίσως λιγότερη Kultur, με την έννοια της ουσιαστικής πνευματικής και αισθητικής καινοτομίας.
Σε μια εποχή όπου η μουσική παράγεται χωρίς όργανα, οι στίχοι σπανίως έχουν νόημα και το Χόλιγουντ επενδύει κυρίως σε σίκουελ, reboots και υπερήρωες, η δημιουργικότητα μοιάζει να υποχωρεί μπροστά στις απαιτήσεις της αγοράς.
Ο Κρόνος καταβρoχθίζει τον γιο του, Φρανθίσκο Γκόγια, 1819-1823
Κενός τόπος
Μετά την άνθηση ποιοτικών τηλεοπτικών σειρών της δεκαετίας του 2000, σχεδόν κάθε νέα «λαμπερή» παραγωγή παρουσιάζεται ως must-see, αλλά πολλές αποδεικνύονται μέτριες – τουλάχιστον.
«Ο αλγόριθμος έχει κατατροπώσει τη φαντασία», γράφει το The Economist, σε ανάλυση με αφορμή το βιβλίο Blank Space του W. David Marx.
Ο Marx εστιάζει στην ποπ μουσική, τη μόδα, τις εικαστικές τέχνες και το διαδίκτυο, περιγράφοντας ένα πολιτιστικό τοπίο κορεσμού όπου η ποσότητα επισκιάζει την πρωτοτυπία.
Κάποτε, σημειώνει, η κοινωνία «παρήγαγε άφθονη καινοτομία», όπως στις επαναστατικές πρωτοπορίες του Κυβισμού και του Σουρεαλισμού ή στις αντικουλτούρες των ’60s.
Σήμερα, αντιθέτως, κυριαρχεί ένα «κενό» δημιουργικής τόλμης.
Rain, Steam, and Speed – The Great Western Railway, J. M. W. Turner,1844
Ο θρίαμβος του εμπορίου και της αυτοπροβολής
Κατά τον Marx, η εμπορευματοποίηση είναι καθοριστικός παράγοντας. Η έννοια του «ξεπουλήματος» έχει αποδυναμωθεί και η επιτυχία μετριέται αποκλειστικά σε streams, πωλήσεις και συμβόλαια.
Διακριτά μουσικά είδη έχουν συμπιεστεί σε μια «γυαλιστερή, καθολική ποπ», ενώ η διασημότητα απονέμεται περισσότερο στην εμπορική επιδεξιότητα παρά στο ταλέντο — με παραδείγματα από την Πάρις Χίλτον έως την άνοδο του reality ως κυρίαρχο «εργοστάσιο» δημοσιότητας.
Δεν αρκεί πια να έχεις ισχυρή καλλιτεχνική φωνή ή δεξιοτεχνία· σημασία έχει η απήχηση και η ορατότητα στις πλατφόρμες.
Πλέον, δεν γίνεσαι διάσημος επειδή έχεις φανταστική φωνή και τρομερές υποκριτικές ή συγγραφικές ικανότητες.
Γίνεσαι διάσημος αν βγάζεις πολλές καλές selfies και διαλαλείς πού τρως, πού ταξίδεψες, πού πίνεις, ποιον είδες και πού κάνεις τις αισθητικές σου επεμβάσεις.
Zdzislaw Beksinski, Untitled, The Historical Museum, Sanok, Poland. © Gallery of Zdzisław Beksiński
Πολιτισμός χωρίς ιεραρχίες, με κουλτούρα-αντίδραση
Το The Economist επισημαίνει πως, σύμφωνα με τον Marx, το πρόβλημα δεν αφορά μόνο την αγορά αλλά και το ιδεολογικό πλαίσιο. Η απόρριψη των παλαιών ιεραρχιών αξιολόγησης κάνει την αισθητική κρίση πεδίο καχυποψίας.
Μια προτίμηση, για παράδειγμα, στους Rolling Stones αντί στη Μαράια Κάρεϊ μπορεί να εκληφθεί όχι ως γούστο, αλλά ως προσκόλληση σε «λευκούς, στρέιτ άνδρες» του παλαιού κανόνα. Έτσι, οι παραδοσιακοί κριτικοί στιγματίζονται ως ελιτιστές gatekeepers, αντί ως οδηγοί ποιότητας.
Η δυσπιστία αυτή, σύμφωνα με το περιοδικό, δεν οδηγεί σε δημοκρατία της αξιολόγησης αλλά σε ισοπέδωση: προβολή κερδίζει αυτός που κάνει περισσότερο «θόρυβο», όχι αυτός που παράγει κάτι αξιόλογο.
Αντί για δημιουργική καλλιτεχνική αμφισβήτηση των κοινωνικών αλλαγών, μεγάλο μέρος της δημόσιας κουλτούρας μετατρέπεται σε πεδίο ρητορικών συγκρούσεων, όπου η υπερβολή και η προσβολή λειτουργούν ως τεχνικές αυτοπροβολής.
Σε αυτό το πλαίσιο, ο μισογυνισμός, η τοξικότητα και ο κυνισμός δεν εμφανίζονται ως πολιτικές ή αισθητικές θέσεις, αλλά ως ευκαιριακά εργαλεία επιρροής που ενισχύονται από τις λογικές των αλγορίθμων — ένα φαινόμενο που το περιοδικό θεωρεί ανησυχητικό.
Το αποτέλεσμα, σύμφωνα με την ανάλυση του The Economist, είναι ένας πολιτισμός που παράγει περισσότερο περιεχόμενο από ποτέ, αλλά όχι απαραίτητα περισσότερη τέχνη: ένα οικοσύστημα που ανταμείβει το viral αντί του ρηξικέλευθου.
Nigredo, Anselm Kiefer, 1984
Το διαδίκτυο σε τέλμα
Η τεχνολογία είναι κεντρική στη διάγνωση του βιβλίου. Το ίντερνετ ξεκίνησε ως χώρος δημιουργών, εξελίχθηκε σε εργοστάσιο viral φαινομένων τύπου Gangnam Style και κατέληξε, στα τέλη της δεκαετίας του 2010, σε πεδίο «εφήμερης ψυχαγωγίας, εύκολου πλουτισμού και τοξικής προπαγάνδας».
Όσο για την τεχνητή νοημοσύνη, ο Marx υιοθετεί μια ειρωνικά αποστασιοποιημένη στάση: αφού η πλειονότητα της ανθρώπινης τέχνης αποτυγχάνει εμπορικά, γιατί να πανικοβληθούμε για την τεχνητή;
Truisms, Jenny Holzer, 1978/1982
Το παλιό δεν είναι εχθρός — συχνά είναι απλώς καλύτερο
Ωστόσο, η συνολική απαισιοδοξία ίσως χρειάζεται επιφυλάξεις. Πάντα υπήρχε περισσότερη «σαβούρα» παρά αριστουργήματα· απλώς ο χρόνος διατηρεί τα καλύτερα. Και ευτυχώς.
Παράλληλα, η διάρκεια στη δημοφιλία των Beatles ή της κλασικής λογοτεχνίας δεν δηλώνει στασιμότητα, αλλά αποτελεί θετικό γεγονός: η ελεύθερη πρόσβαση στα μεγάλα έργα του παρελθόντος είναι κατάκτηση της εποχής μας.
Ίσως η φαινομενική στασιμότητα του σημερινού πολιτισμού αντικατοπτρίζει μια κοινωνία που δεν έχει ζήσει γεγονότα αντίστοιχα με εκείνα που γέννησαν τις πρωτοπορίες του 20ού αιώνα.
«Αν φτάσουμε στα άκρα, θα μπορούσαν οι σημερινοί δημιουργοί να παράξουν τέχνη ανάλογης ιδιοφυΐας;» διερωτάται το The Economist.
«Ας ελπίσουμε πως δεν θα χρειαστεί να το μάθουμε.»
*Κεντρική Φωτογραφία: Η Σχεδία της Μέδουσας, Ζαν-Λουί-Τεοντόρ Ζερικώ, 1819
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου